زمینه ایجاد
حکایت مرد کوته نظر و زن عالی همت
یکی طفل دندان برآورده بود
پدر سر به فکرت فرو برده بود
که من نان و برگ از کجا آرمش؟
مروت نباشد که بگذارمش
چو بیچاره گفت این سخن، پیش جفت
نگر تا زن او را چه مردانه گفت:
مخور هول ابلیس تا جان دهد
همان کس که دندان دهد نان دهد
تواناست آخر خداوند روز
که روزی رساند، تو چندین مسوز
نگارنده? کودک اندر شکم
نویسنده عمر و روزی است هم
خداوندگاری که عبدی خرید
بدارد، فکیف آن که عبد آفرید
تو را نیست این تکیه بر کردگار
که مملوک را بر خداوندگار
شنیدی که در روزگار قدیم
شدی سنگ در دست ابدال سیم
نپنداری این قول معقول نیست
چو راضی شدی سیم و سنگت یکی است
چو طفل اندرون دارد از حرص پاک
چه مشتی زرش پیش همت چه خاک
خبر ده به درویش سلطان پرست
که سلطان ز درویش مسکین ترست
گدا را کند یک درم سیم سیر
فریدون به ملک عجم نیم سیر
نگهبانی ملک و دولت بلاست
گدا پادشاه است و نامش گداست
گدایی که بر خاطرش بند نیست
به از پادشاهی که خرسند نیست
بخسبند خوش روستایی و جفت
به ذوقی که سلطان در ایوان نخفت
اگر پادشاه است و گر پینه دوز
چو خفتند گردد شب هر دو روز
چو سیلاب خواب آمد و مرد برد
چه بر تخت سلطان، چه بر دشت کرد
چو بینی توانگر سر از کبر مست
برو شکر یزدان کن ای تنگدست
نداری بحمدالله آن دسترس
که برخیزد از دستت آزار کس
پیامها
1. روزی هر کسی را خداوند ضامن است.
2. نباید غم روزی فرزندان را خورد.
3. خدای که برای راحت‌تر غذا خوردن بچه به او دندان می‌دهد، حتماً فکر روزی او را نیز کرده است.
این ضرب‌المثل در موارد ذیل به کار می‌رود:
1. در توجه و تنبّه دادن به روزی‌رسانی خداوند.
2. بزرگ‌ترها به کوچک‌ترها هنگام غصه خوردن از آمدن فرزند یا اختیار زن می‌گویند.(2)
توضیح مهم
البته باید توجه داشت که روزی رسانی خداوند، به این صورت نیست که فرد بنشیند و هیچ حرکتی نکند و خداوند روزی اش را بدهد زیرا همان گونه که معروف است: از تو حرکت از خدا برکت. یعنی فرد باید تلاش کند و بعد روزی را جذب کند. وقتی فرزندان انسان افزایش می یابند باید بیشتر تلاش کرد. درست مثل قضیه توکل بر خدا و بستن زانوی شتر است که روزی فردی شترش را نبست و گفت بر خدا توکل می کنم و خداوند نمی گذارد شترم حرکت کند و برود و گم شود رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: با توکل زانوی اشتر ببند؛ یعنی انسان هم باید توکل داشته باشد و هم باید اموالش را مراقبت کند.
ضرب المثل های هم مضمون
ـ برای کلّه ماهی‌‌خور، کله ماهی پیدا می‌شود.
ـ بی‌مگس هرگز نماند عنکبوت.
ـ تا حیاتی هست ما را، روزی ما می‌رسد.
ـ جان بی نان به کس نداد خدای.
ـ خدا، دهن باز را بی‌روزی نمی‌گذارد.
ـ خدا، روزیرسان است.
ـ نیم نانی می‌رسد تا نیم جانی در تن است.
ـ الرِّزقُ عَلَی اللهِ.(3)
اشعار هم مضمون
گفت از ضعف توکل باشد آن * ور نه بدهد نان، کسی کو داد جان جمله را رزّاق روزی می‌دهد * قسمت هر کس به پیشش می‌نهد (مولوی)
مور را روزی از سلیمان نیست * که ز روزی‌دهِ سلیمان است. (خاقانی)(4)
ریشه های قرآنی حدیثی
«وَ ما مِنْ دابَّةٍ فِی الاَرْضِ اِلاَّ عَلَی اللهِ رِزْقها؛ هیچ جنبده‌ای در روی زمین نیست مگر اینکه روزی‌اش بر عهده خداست». (هود: 6)
امام علی(علیه السلام): «عِیالُهُ الخَلائِقُ، ضَمِنَ اَرْزاقَهُمْ، وَ قَدَّرَ اَقْواتَهُم؛ همه مخلوقات، جیره‌خوار خدایند، او روزی آنان را ضمانت کرده و خوراکشان را مقدّر ساخته است».(5)
امام علی(علیه السلام): «لِکُلِّ ذی رَمَقٍ قُوتٌ؛ هر جانداری، روزی خود را دارد».(6)
لغات
فکرت: فکر.
برگ: اسباب و توشه.
آرمش: بیاورم.
ابلیس: شیطان.
کو: که او.
رزاق: روزیرسان.
مور: مورچه.
جفت: همسر.
روزی‌ده: روزیرسان.
پی‌نوشت‌ها:
1. حسن ذوالفقاری، داستان‌های امثال، تهران، مازیار، چ 2، 1385، ص 860.
2. جعفر شهری، قند و نمک، تهران، معین، چ 4، 1381، ص 609.
3. غلامرضا حیدری ابهری، حکمت‌نامه پارسیان، قم، نشر جمال، چ 1، 1385، ص 366.
4. همان.
5. سید رضی، نهج‌البلاغه، ترجمه: کاظم محمدی و محمد دشتی، قم، انتشارات امام علی(علیه السلام)، چ 2، 1396 هـ.ق، خطبه 91.
6. امالی صدوق، بیروت، مؤسسه اعلمی، چ 5، 1400 هـ.ق، ص 264.
منبع مقاله :
مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما